GAGAUZ DILIN LATIN ALFAVITINA GECIRILMESI

Buun Gagauz dilin latin alfavitina gecirilmesinda “ANA SOZU” gazetas?n?n cn hem bas rolunu annadacamAnasozu15 y?l geeri, 1993-cu y?l?n Buuk ay?n (yanvar) 30-da, „Ana Sozu” gazetas?, beklameiyp ofitial gecisi (13. 05. 1993 y.), latinitaylan yaz?l? ana basl?klan c?kt?. Buun annader?z Gagauz dilinin latinitayla gecisinda „Ana Sozu” gazetas?n?n on hem bas rolu icin.FAYDALI HEM LAAZIMNI ACIKLAMARXX-ci uzy?lda gagauz halk?n?n en onemli kilit noktalar?ndan birisi – gagauz dilinin latin alfavitina gecirilmesi. Bu ista, bir supesiz, on hem bas rolu “Ana Sozu” gazetas? kaplad?. Bakmadaan ona, ani latin alfavitina gecista, uc y?l surtan yolda, gagauzlar?n ozamank? liderleri gazetam?za batak att?lar, gazetan?n bas redaktorunu bu is icin gagauz halk? dusman? hem “marionetka narodnogo fronta” yapt?lar, onun guusuna “kalasnikovu” dayad?lar, son sonunda latin alfavitini kablettilar.Birazdana da, sindi da, ozamank? hem sindiki latin alfavitin dusmannar? yazmaa baslad?lar, ani onnar gagauzlara latin alfafitini getirmislar. Aarast?rmac?lar?n kimileri da, o yalan yaz?lar? y?nan?p, kendi bilim kiyatlar?na hem entiklopediyalara o eriflerin adlar?n? yazd?lar. Bu yann?sl?? doorutmaa deyni buun Gagauz dilin latin alfavitina gecirilmesinda “ANA SOZU” gazetas?n?n cn hem bas rolunu annadacam.Ban herkera soleerim hem urguleer?m, ani gagauzlar?n eni hem dooru istoriyas? “Ana Sozu” gazetan?n sayfalar?nda yaz?l?d?r. O sayfalar kendi arast?rmac?lar?n? bekleerlar. Buun o istoriyan?n bir parcas?n? ac?klayacam.Konu taa islaa annas?ls?n deyni bir is bilmeniz laaz?m: “Ana sozu” gazetas? taa kurulduu zaman gagauz ayd?n adamnar? ikiya bolundular. Bu bolunmak taa ileri da varm?s, ama koorlar? sunukmus. Gazeta peydaland?? zaman bu koorlar k?z?st?.Gagauz ayd?nnar?n bir grupas? gagauz dilina hem kulturas?na RUS (taa doorusu slav) bak?s?nnan bakard?lar: Stepan KUROGLU, Mariya MARUNEVIC, Gavril GAYDARCI, Elena KOLTA, Nikolay TUFAR, Stepan BULGAR, Petri CEBOTAR. Cunku onnar kendilerini rus bilim insan? Ludmila POKROVSKAYAn?n “bilim evlatlar?” olarak sayard?lar.Ikinci grupa da: Dionis TANASOGLU, Nikolay BABOGLU, Ivan KOSTANDOGLU, Todur ZANET. Bu dort kisi da gagauz dilina hem kulturas?na TURK DUNNASI bak?slan bakard?lar.Bu iki kuvedin cenk etmesi getirdi ona, ani dilda hem yaz?da TURK DUNNASI bak?s? ensedi.Unutmay?n d?sarda 1988-ci y?l. Sovet Sistemas? hem KGB kaavi. Gagauzlar? kendi koklerina cevirmaa deyni buuk kuvet hem birlik laaz?m. Aram?zda sa, nica da sindi, birlik yok. “Ana Sozu” gazetam?z Komunist Partiyas? Merkez Komitet?n “Sovetskaya Moldaviya” adl? gazetas?n?n eki olarak kuruldu. Gazetam?z?n ilk say?s? laaz?md? c?ks?n en azdan 1988-ci y?l?n Harman ay?n (avgust) 1-da. Hem ad? olaceyd? “Gagauz Sozu”. Ama o uzera, ani yukarda belertilan birinci grup bu yaz?ylan kay?l diildi, gazetam?z duumadaan durgundu. Onnar Komunist Partiyas? Merkez Komitet?na dan?sm?slar. Bu dan?smaya cuvap vermak icin, “Sovetskaya Moldaviya” gazetas?n?n bas redaktoru sn. LEBODKIN iki grupay? bireri getirip, bir cozum bulmaa teklif etti. Problema ondayd?, ani biz teklif edardik gagauzca “GAGOUZ” laf?n? “O”ylan yazmaa. Obur grupa sa “GAGAUZ” laf?nu? rusca “A”ylan yazmaa. Hic biri asaa kalmaa istemazdi. Son-sonunda sn. LEBODKIN fisirdei kulaama: “Gagauz laf?n? basl?ktan atal?m”. Ban kay? oldum da teklif ettim gazetaya “Gagauz Sozu” erina “Ana Sozu” ad? koymaa. Iki taraf ta teklifi kabul etti. Bu ilk hem tek kompromist?. Sora birtaan kompromis olmad?. Hem yoktu nica olsun da.“Ana Sozu” gazetan?n ilk say?s? 1988-ci y?l?n Harman ay?n (avgust) 14-da dunneyi gordu. [“Ana Sozu”, 1988]Gazetan?n birkac say?s? c?kt?ktan sora birinci grupadan ikinci urgu geldi. Onnar yazm?st?lar Komunist Partiyas? Merkez Komitet?na bir kiyat, nereda yaz?l?yd? «…ответственный за впуск приложения «Ана сёзю» Фёдор Занет использует в газете турецкие слова «миллет», «мемлекет», «башкан». Этим он отуречивает гагаузский язык». (“...“Ana Sozu” ek gazetan?n cuvapc?s? Fiodor Zanet gazetada turk laflar?n? “millet”, “memleket”, “”baskan” kullaner. Bununnan o gagauz dilini turklestirer. [Gagauzobedeniye bolumunun MKP MK mektubu, 1988]Cevab?n? verirkan yazd?m: “Nas?l var nica bir turk dilini turklestirmaa?” [Fiodor Zanetin Gagauzobedeniye bolumunun MKP MK mektubuna cuvap, 1988]Bununnan mektublasmam?z bitti.LATIN ALFAVITINA GECISAni latin alfafiti gagauz dilina deyni kiril alfafitindan taa uygun taa bastan belliydi. Insannarlan, uurdicilarlan, studentlarlan bulustuynan hep ac?klard?m bu konuyu. Dooru soleyim – cuvaplar yar? yar?yayd?. Biraz? kabledardi, biraz? – ret edardi.Ilk ad?m? 1990 y?l?n Baba Marta ay?n (mart) 23-da yapt?k. O y?l?n Gagauz dili I-ci olimpiadas?na deyni “Ana Sozu”ndan maasuz baas?slar? haz?rlad?k: dort kristal vaza. Ustlerinda da latin bukvalar?nnan yazd?k “I gagauz dilinda olimpiada enseycisina “Ana sozu”-n maasuz baas?s?. 23.03.1990”. Belliki bu baas?slar taa onceden haz?rland?yd?lar.Hep o gunnerda dan?st?m yaz?c?m?za Nikolay BABOGLUya latin grafikas?nnan ilgili bir yaz? yazs?n. O yaz?y? “GELECAA DUSUNERAK” rubrika alt?nda, “YAZIMIZ - UZUMUZ” (ALFAVIT ICIN SOZ) basl?klan Baba marta ay?n (mart) 24-da tiparlad?m, on sozda yazd?m “sayg?l? okuycu alatlama ufkelenmaa hem koymaa bir tarafa bu gazetay?. Saburlan da oku bu yaz?lar?. Beki onnar alfavitimiza bir eni bak?s acaceklar”. [“Ana Sozu”, 24.03.1990; 3]Nikolay BABOGLU kendi yaz?s?nda punkt punkt ac?klad? necin gagauzlara latin alfavitina gecmektan fayda olacek:“...salt bizim diliiz... yak?n Turk dilina. Bu betera olur koyal?m sorusu – necin sanki olmaz biz da gagouzlar kullanal?m hep o latin alfavitini, ang?s?n? Turkiye kullaner bunca vak?t hem pek faydal??” [“Ana Sozu”, 24.03.1990; 3]“...Latin yaz?lar?n? sefta baslam?s kullanmaa gagauz dilinda bizim ayd?nnad?c?m?z Mihail CAKIR taa asirin baslant?s?nda. O cevirmis gagauz dilina Evangeliyay?, casoslovu hem baska klisa kiyatlar?n?. Bu tak?m biz gecmeycez eni yaz?ya, ama donecez koklerimiza, neredan ceketmis kulturam?z.” [“Ana Sozu”, 24.03.1990; 3]Gazetan?n hep bu say?s?nda biz sefta verdik latin alfavitini hem gagauzca latin bukvalar?nnan yaz?l? peetleri. Alfaviti turkca, rusca sozluktan al?p, gazetam?s?n resimcisi ellen onnar? cizdi.Gazetaya baslad?lar kiyatlar gelmaa. O kiyatlar? “GELECAA DUSUNERAK” rubrikada, “YAZIMIZ - UZUMUZ” (ALFAVIT ICIN SOZ) basl?k alt?nda yay?nnamaa baslad?k.O yaz?lardan iki ornek:“Biz coktan aram?zda lafederiz, ani bizim dilimiza taa uygun latin grafikas?”. F. DUKAL, E. DULGER, Kazayak kuuyun 2-ci orta skolas?. [“Ana Sozu”, 7.04.1990; 3]«…Вы навязываете нам латиницу на нашей газете. Мы этого не желаем…» Братан Иван, Стоянов Н.. (“Siz bizim gazetam?zda zorlan latinitay? koyers?n?z. Biz bunu istemeeriz...” Bratan Ivan, Stoyanov N.) [“Ana Sozu”, 7.04.1990; 3]Kiyatlar torba dolusu gelirdilar. Taa coyu onnar?n teklif edardilar nekadar tez latin alfavitina gecmaa. Vard? oleleri da, ani bu isa kars? gidardilar. Onnar?n aras?nda Stepan Bulgar, Stepan Kuroglu, Mariya Marunevic, Gavril Gaydarc?.Bu yaz?lar? 1990-c? y?l?n Orak ay?n (iyul) 28-dan verdik. O y?l?n kurduk respublikam?z?. Kablettik kendi bayraam?z? hem Gimnam?z?. [“Leninskoe slovo”, No. 90 (6010), 24. 07. 1990]Sora Gagauziya-da hem Moldovada ortal?k kar?st?. Biz Respublika kurduk. Moldovannar biza kars? asker yollad?lar. [“Ana Sozu”, 03.11.1990]Halk birlesti, omuz-omuza yannas?k durup, respublikam?z? koruduk. Korkaklar sa sakland?lar. Sonundan saa-sola yaz?p, nica sindi da yalan yazerlar, kendilerini kahraman olarak gostererlar, halk?n liderleri olarak yazerlar. Osayd? yapt?klar? korkak dusman yapt?klar?.Bu zor vak?d? atlad?p, gena latin alvavitina gecmeya cal?smam?z? ilerlettik. AMA NICA?Gagauziya presas?nda Stepan BULGAR hem Mariya MARUNEVIC bizi art?k gagauz dusman? yapard?lar. En buuk kabaat ta: biz gagauzlar? latin alfavitina gecirip, rom?nnast?r?r?z. [“Marionetka narodnogo fronta Fiodor ZANET”, “”Leninskoe slovo” gazetas?, 1989]Bundan kare 1989-1990-c? y?llarda kald?rd?lar sorusu “Ana Sozu” gazetas?n? Komrata, onnar?n eli alt?na gecirmaa. Ama bu da olmad?. Bu yalannar? yok etmaa deyni biz baska bir ad?m yapt?k. Okuycular?m?za teklif ettik Turk Dilini uurenelim. Da Turk alfafitini gazetam?zda yay?nnad?k. [“Ana Sozu”, 25.01.1991, 3]Iki say?m?zda, kiyattan fotokopiya yap?p, Hoca Nasrattinin f?kralar?n? verdik. [“Ana Sozu”, 02.02.1991, 7]Sorada, say?dan say?ya, “Tirkca uurenelim, okuyal?m” yaz?lar? vermaa baslad?k. [“Ana Sozu”, 16.02.1991, 7]Hem da 15.08.1991 y?l?nda, acan gazetam?z uc yas?n? tamamnad?, gazetam?z?n basl???nda “ANA SOZU ILE OGUZLUK YASASIN!” yazd?k. . [“Ana Sozu”, 15.08.1991, 7]Ilktan sayfan?n dorduncu pay?n?, sora yar?s?n? sora da art?k butununu latin alfavitinnan yazd?k. Bola 1991-ci y?l?n Ceviz ay?n (sentabri) 14-dan surdu. Bu gunu biz ilk kera bir gagauzun latin alfavitinnan “Zaman hay?r olsun, sevgili “Ana Sozu” gazetam!” adl? kiyad?n? tiparlad?rk. [“Ana Sozu”, 14.09.1991, 6]Bundan otaa art?k is sincira dondu. Latin alfavitin dusmannar?ndan kaare en buuk problemam?z: tipografiyada srift yoktu. Noktalar? ellan koyurduk. Taa sora bu problemay? da cozduk: Eskisehirin Anadolu Universitetin rektoru Pr.Dr. Y?lmaz BUYUKERSEN biza bir “Makintos” kompyuter? baaslad?.Ama latin alfavitina gecmeda taa iki zor y?l vard?. Halk latin alfavitina gecmaa haz?rd?. Ama, basta basettiim sozda, ayd?nnar hem gagauzlar?n ozaman kendilerini lider gosteran kisilar, buna kars?yd?.Birkac ornek.“...Gagauzlar?n latin yaz?lar?na donmesi temelsiz istir...Gagauzlara deyni, gagauzlar?n latin alfavitina gecmesi SSRB turkdilli halklar?n dunnesindan komparkt?r.” [Stepan KUROGLU, “Sovetskaya Moldaviya”, 03.01.1989]Acan s?ra geldi gagauz dilini ofitial latin alfavitina cevirmaa deyni hem milli okullar? icin karar? almaa, laaz?md? Komratta uuredicilarlan bulusal?m. Ozaman Mariya MARUNEVICin hem Stepan TOPAL?n izinina gora guusuma “kalasnikov” avtomad?n? dayad?lar. Salona kolvermaa izin vermedilar. Gena da salona gect?k. Uurediciler latin alfavitina gecmaa haz?rd?lar. Ama ozamank? Stepan TOPAL, Mariya MARUNEVIC, Mihail KENDIGELAN, Stepan BULGAR bu isa kars?yd?lar. Milli okullar?n?na da kars?yd?lar. Onnar? buunku gunda da acamad?k. [“Ana Sozu”, 22.02.1992, 1]Bu olaydan sora soruyu art?k doorudan koydum: LATIN GRAFIKASINA GECERIZ MI? [“Ana Sozu”, 29.02.1992, 1]Baslad?lar dart?smalar, toplant?lar, komisiyalar. Nereda sa konuyu referenduma c?karmaa haz?rd?k.Biz sa “Ana Sozu” gazetam?z?n kimi yaz?lar?n?, sora sayfalar?n? latin yazmaa baslad?k. Halk bizimnendi. [“Ana Sozu”, 02.05.1992, 1]1993-cu y?l?n Buuk ay?n (yanvar) 30-da gazetam?z?n ana basl??n?, gununu, ay?n? da latin alfavitinda yazd?k [“Ana Sozu”, 30.01.1993, 1]Birinci grupan?n adamnar? buun da ac?ktan soleerlar, ani Gagauzlar?n latin alfavetina gecmeleri buuk yann?sl?km?s. Okuyer?m: “gagauz okul kiyatlar?nnan ilgili olan toplant?da Stepan BULGAR dedi: “latinitaya gecmemiz buuk bir yann?sl?k oldu”. [“Ana Sozu”, 26.05.2007, 1]Moldova Parlamenti Gagauz alfavitini kabul etmeya KARARINI verdii gununda (1993 y?l?n Hederlez ay? (may) 13-da Nr. 1421 – XII) gazetam?z art?k yar?yar?ya latin alfavitinda c?kard?.1993-cu y?l?n Ceviz ay?n (sentabri) 25 “Ana Sozu” gazetas? baslad? 100% latin alfavitinda c?kmaa. Maasuz o say?m?za Moldova Prezidenti Mircea SNEGUR, Moldova Parlament Basi Potr LUCINSKIY, Turkiye Moldova Baskonsolosu Ender ARAT, Moldova Uuredicilik Bakan?n yard?mc?s? Ivan KOSTANDOGLU kutlama yaz?lar?n? yollad?lar. [“Ana Sozu”, 25.09.1993]Yaz?sar?m? Moldova Prezidentin Mircea SNEGURun ozamank? kutlamas?ndan sozlarlan basarmaa isteerm: “gagauz literaturas?n?n, presas?n?n, uuredicilik sisteman?n latin grafikas?na gecmesi, bir supesiz, gagauzlar? baska turk grupalar?nnan yak?nnasmas?na izmet edecek”.Ola da oldu. Unutmay?n gazetam?z ozamannar gagauzca tek bas?nayd?, Gagauzlar?n yazmak, okumak hem kendi koklerina donmesinda en buuk izmetleri verirdi, verdi hem bu gun da uzmet eder.